Nokkrar kenningar um eðli drauma og innihald

Sumar lífeðlislegar kenningar um eðli drauma gera ráð fyrir að í REM-svefni eigi sér stað genatísk endurröðun (genetic programing) á nýjum taugafrumutengslum (synaps) á svipaðan hátt og gerist á fyrstu stigum heilamyndunar. REM-svefn þjónar samkvæmt þessum kenningum þeim tilgangi að viðhalda endurskipulagningu próteina, nýmyndun taugafrumutengsla og/eða styrkingu annarra tengsla meðan á svefntíma stendur. Há rafvirkni í heila er forsenda slíkrar ummyndunar og nýsköpunar í heila, en REM-svefn einkennist einmitt af mikilli aukningu á rafvirkni í heilanum. Draumar eru því samkvæmt þessum kenningum afurð minnisúrvinnslu, festingar og flokkunar í heilanum.

 

Aðrar lífeðlislegar kenningar sem gera einnig ráð fyrir að draumar séu afsprengi minnisúrvinnslu, vilja meina að draumar séu ekki afsprengi minnisfestingar, heldur virkrar gleymsku. Samkvæmt þessum hugmyndum taka milljónir taugafruma þátt í minnisfestingunni og minnið felst í flóknu mynstri taugaboða í heilanum. Þó þessar frumur skipti milljónum, er ljóst að um endanlega fjölda mögulegra tengsla er að ræða. Það er því eðlileg ályktun að þeirra mati, að í heila manna og dýra hafi þróast virkur hæfileiki til þess að flokka úr og gleyma, til að forðast ofhleðslu og glundroða í kerfinu. Það er einmitt REM-svefn sem sér um þessa virku gleymsku. Samkvæmt þessari kenningu getur það hreinlega reynst varasamt að leggja drauma sína á minnið. Bæði er það vegna þess, að slíkt gengur þvert á það hlutverk sem draumar hafa og festir i minni það sem kerfið vildi losna við. Eins hitt, sem er bein afleiðing af því fyrra, að slík samblöndun draums og veruleika, firrir menn raunveruleikanum og getur þegar til lengdar lætur leitt til ranghugmynda og ofskynjana. Þessi niðurstaða kenningarinnar er um leið stærsti gallinn við hana, því menn sem sviptir eru REM-svefni um lengri tíma, sýna fremur sjaldan nokkur merki ofskynjana og ranghugmynda, a.m.k. ekki í þeim mæli sem eðlilegt væri að gera ráð fyrir á grundvelli kenningarinnar. En slík geðræn einkenni koma þó fram hjá nokkrum hópi fólks.

 

Kynjamismunur og draumainnihald

 

Niðurstöður rannsókna frá 1966 bentu til þess að talsverður munur væri á draumainnihaldi karla og kvenna. Þegar slíkar niðurstöður liggja fyrir, hlýtur sú spurning að vakna hvort hér sé um erfðalega ákvarðaðan kynjamun að ræða, eða hvort félagslegir mótunarþættir ráði hér einhverju um. Nokkrum árum síðar (1973) voru draumar kvenna og karla bornir saman, en auk þess greindu rannsakendur hvorn hópinn fyrir sig niður í kvenlega (feminin) og karllega (maskulin). Kynhlutverk gerði betur grein fyrir draumainnihaldi en sjálft kynið. Þannig líktust maskulin konur fremur maskulin körlum en kynsystrum sínum sem flokkaðar voru feminin. Eins líktust feminin karlar fremur feminin konum en maskulin aðilum af báðum kynjum.

Þó þessar rannsóknir virtust benda til þess að félagslegir mótunarþættir ráði mestu hið kynbundna draumainnihald, er eftir sem áður áhugavert að maskulin karlar hafa tiltölulega langhæst hlutfall ýgra (agressive) drauma. Freistandi er að tengja þetta mikilli testosteron hormónaframleiðslu í eistum, enda alkunn sú staðreynd að gelding ýgra karldýra breytir mjög skaphöfn þeirra í átt til ljúflyndis. 

 

Áhrif tíðahrings á draumainnihald

 

Niðurstöður þessarar rannsóknar voru í stuttu máli þær, að konur dreymdi marktækt öðruvísi drauma meðan á tíðum stóð og estrogen hormónamagn i blóði var sem mest, en það er við upphaf tíðahrings. Konur með blæðingar dreymdi t.a.m. marktækt oftar fullorðna karlmenn, hatur, samspil einstaklinga, hrifningu (attraction). Það er og athyglisvert að blæðingahópurinn var yfirleitt hærri í flestum innihaldsflokkum draumagreiningarinnar. Þetta má e.t.v. skýra með alhliða aukinni virkni samhliða aukningu á estrogen í blóði.

 

Eldri draumakenningar

 

Kenningar Freuds gerðu ráð fyrir flóknum dulvituðum hugarferlum (mental processes), sem liggja að baki draumum. Aflið sem vekur upp drauminn á sér rætur í grundvallarhvötum, driftum (drives) og innri árekstrum (conflicts) sem liggja djúpt í persónuleika mannsins. Freud birti þessa kenningu sína við upphaf 20. aldarinnar og taldi hana eina merkustu uppgötvun sína. Draumar eru að hans mati góður vegur að hinum dulvituðu eiginleikum mannshugans. I drauminum rættust hvatrænar óskir á augljósari hátt en í vöku. Að vísu er ailtaf um göfgun að ræða, því ella reynist draumurinn manninum ofviða og hann vaknar. Þannig birtast hinar hvatrænu óskir á táknrænan hátt í draumi jafnt sem í vöku. Munurinn var sá, að „ritskoðarinn" (sensor) sem hefur eftirlit með því hvað fer úr dulvitund upp í vitund, er mun óvirkari í draumi og því auðveldara að ráða dulvitund manna af draumaferli þeirra en vökuatferli. Hins vegar er alltaf um túlkun að ræða, því það er eðli göfgunar að „þýða“ hvatrænar langanir yfir á „mál“ sem er boðlegt meðvitund og siðgæðisvitund mannsins. Við þessa „þýðingu" brenglast tíðum merking skilaboðanna og fer það eftjr styrkleika siðgæðisvitundarinnar hve bjöguð þau verða. Á grundvelli þessa, skiptir Freud hverjum draumi í tvo þætti: í fyrsta lagi er um að ræða hinn munaða draum, sem er meira og minna afbakaður. Þennan draum kallaði Freud „Manifester Traum". í öðru lagi er það svo hinn eiginlegi hvatræni draumur, en hann kallar Freud „Latenter Traum". Þær breytingar sem verða á hinum „Latenter Traum“ á leiðinni upp í vitundina, kallar Freud „Traumarbeit", eða draumavinnslu. Auk hvatrænna hugsana, geta ytri skynjanir, líkamlegar þarfir og hugsanir sem og ímyndanir úr daglegu lífi (leifar dagsins) komið af stað draumum, en hinn hvatræni þáttur er samt lang mikilvægastur og draumar fyrst og fremst ímyndanir sem veita fróun og eru þannig uppbót fyrir raunverulega fróun.

 

Hjá Jung er Libido eða lífskrafturinn meira almenns eðlis en hjá Freud, sem leggur höfuðáherslu á kynferðislegar hvatir. Þá greindi og á um dulvitundina. Jung samþykkti að vísu að til væri hvatræn dulvitund svipuð þeirri er Freud talar um. Þessa dulvitund kallar hann persónulega dulvitund. Hinsvegar er hin sameiginlega (collective) dulvitund, sem einnig er hvatræn (dynamisk) en á annan hátt en hin persónulega dulvitund. Sameiginlega dulvitundin einkennist af „rninnum" (arkitypes) sem eru öllum mönnum sameiginleg, óháð kyni og þjóðfélagslegum mótunarþáttum. Þeir voru sammála um táknræna hvatadrauma, en Jung taldi þá fremur fágæta. Jung taldi flesta drauma upprunna úr reynslu liðinna daga, en að hin sameiginlegu minni væru einnig mikilvægur mótunarþáttur í draumainnihaldi. Þroski mannsins hjá Jung byggist á því, að horfast í augu við og sætta (integration) hin fjölmörgu minni. í gegnum drauma kemur dulvitundin til skila boðum til meðvitundarinnar um það, hvaða þættir hins áskapaða persónuleika eru vanræktir í daglegu lífi og geta því reynst mikilvægt hjálpartæki í þroskun mannsins. Þannig hefur t.d. hver maður bæði kven- og karlminni (Anima og Animus). Vanræki karlmaður hina kvenlegu eiginleika sína þ.e. þrjóskast við að sætta og horfast í augu við hið kvenlega minni dreymir hann kvenlega drauma og öfugt. Hjá Jung er því draumurinn tæki til þroskunar.

 

Þó að þær kenningar um eðli og innihald drauma sem minnst er á í þessari grein séu oft næsta ólíkar hvor annarri, virðast flestar hafa nokkuð til síns máls. Það getur vel verið að þær séu allar réttar svo langt sem þær ná, en þó er vafamál hvort þær skýri að fullu það viðfangsefni sem þeim er ætlað að skýra. Hver og einn nálgast viðfangsefnið frá sínum sjónarhóli.