Athugasemdir og pistlar

Innganga í Evrópusambandið er ávísun á útþurrkun Íslands sem sjálfstæðrar menningareiningar. Sumum finnst það í lagi. Finnst það í góðu lagi að Ísland verði bara verstöð fyrir vinnuafl alþjóðlegra auðhringa. Ég er ekki einn af þeim. Ég teysti ekki Samfylkingunni í þessu máli.

Nikó­tín er öfl­ugt eit­ur- og fíkni­efni sem ger­ir þig lík­am­lega háðan neysl­unni. Ný­leg­ar rann­sókn­ir sýna að nikó­tín örv­ar vöxt krabba­meins. Nikó­tín dreg­ur úr blóðflæði til háræða og stuðlar þannig að tann­losi og hrukku­mynd­un í húð og hækk­ar blóðþrýst­ing. Nikó­tín er eitt sterk­asta tauga­eit­ur sem þekk­ist, get­ur fram­kallað kvíða og hef­ur nei­kvæð áhrif á hjarta- og æðasjúk­dóma. 

Viltu hætta?

Flest­ir sem nota nikó­tín dag­lega vilja hætta því, en marg­ir gef­ast upp vegna frá­hvarf­s­ein­kenna. Áður en þú ferð að nota leiðbein­ing­ar til að hætta að nota nikó­tín ætt­irðu að láta reyna á það fyrst, ef þú hef­ur ekki þegar gert það, hvort þú þurf­ir yf­ir­leitt á nokkr­um leiðbein­ing­um að halda. Marg­ir ákveða ein­fald­lega að hætta og standa við það án telj­andi erfiðleika.

Sért þú hins veg­ar í þeim hópi sem geng­ur illa að hætta þá er gott að vita að hægt er að kenna fólki aðferðir til að búa sig und­ir það. Ef þú und­ir­býrð þig eft­ir því kerfi sem hér verður kynnt máttu vera viss um að átök­in og erfiðleik­arn­ir sem þú ótt­ast að fylgi því að sleppa nikó­tíni verða ekki   nánd­ar nærri eins mik­il og þú held­ur.

Byrjaðu strax í dag að mynda nikó­tín­laus svæði. Hættu al­farið að nota nikó­tín á þeim stöðum sem þú dvel­ur sem mest á.

Þegar þú hef­ur einu sinni ákveðið að til­tek­inn staður skuli vera nikó­tín­laus máttu ekki hvika frá því hvað sem á dyn­ur.

Ef þú ert á nikó­tín­lausu svæði og löng­un­in al­veg að sliga þig verðurðu annaðhvort að stand­ast löng­un­ina eða bregða þér út fyr­ir svæðið til að svala fíkn­inni.

Ef þú ger­ir sem flest svæði nikó­tín­laus sem fyrst máttu vera al­veg viss um að bar­átt­an við löng­un­ina verður mun auðveld­ari eft­ir að þú hætt­ir al­veg. Reynsl­an hef­ur sýnt að tveggja til þriggja vikna und­ir­bún­ings­tími er æski­leg­ur. Lengri und­ir­bún­ings­tími, þar sem nikó­tín­laus svæði eru mynduð með nokk­urra vikna eða jafn­vel mánaða fyr­ir­vara, gefst í mörg­um til­vik­um vel. Vara­samt get­ur þó verið að hafa und­ir­bún­ings­tím­ann of lang­an því botn­inn vill stund­um detta úr ef menn fresta því um of að hætta al­veg.

Þótt mark­miðið með mynd­un nikó­tín­lausra svæða sé fyrst og fremst það að rjúfa tengsl­in milli reyk­inga og um­hverf­is hef­ur þessi aðferð annað og ekki síður mik­il­vægt gildi fyr­ir þá sem eru mjög sólgn­ir í nikó­tín. Þeir sem mynda nikó­tín­laus svæði á þann hátt sem að fram­an er lýst draga að jafnaði tals­vert úr nikó­tínn­eyslu á und­ir­bún­ings­tím­an­um. Þetta ger­ist nokkuð sjálf­krafa, því fæst­ir nenna að leggja mikið á sig til að svala fíkn­inni nema þegar þörf­in verður mjög aðkallandi.

Mikl­ir nikó­tín­ist­ar sem draga veru­lega úr neyslu í nokkr­ar vik­ur áður en þeir hætta al­veg eru í mun minni hættu á að fá ýmis lík­am­leg frá­hvarf­s­ein­kenni.

H-dag­ur­inn

Áður en dag­ur­inn sem þú hef­ur valið til að hætta al­veg að nota nikó­tín renn­ur upp get­ur verið ráð að vera bú­inn að birgja sig vel upp af hjálp­ar­tækj­um:

Fáðu þér eitt­hvað sem þú get­ur sett upp í þig. Hægt er að kaupa mentólmunnúða í flest­um apó­tek­um. Sprautaðu upp í þig þegar þú finn­ur hjá þér löng­un í nikó­tín.

Syk­ur­laust bragðsterkt tyggjó sem hægt er að geyma und­ir vör­inni og hent­ar vel sem staðgeng­ill fyr­ir nikó­tín­púða og snus.

Lakk­rísrót sem fá má í sum­um heilsu­búðum. Lakk­rís­rót­in bragðast eins og dauf­ur apó­tek­aralakk­rís. Skolið rykið af rót­inni áður en þið farið að naga hana. Bæði lakk­rísrót og mentólmunnúði hafa þann kost að hægt er að nota þau að vild án þess að eiga á hættu að fitna.

Annað sem hægt er að styðjast við eru mentól­nefstifti og syk­ur­laus­ar bragðsterk­ar töfl­ur.

Ef þú drekk­ur mikið af vatni og hrein­um ávaxta- og græn­met­issafa flýt­ir það fyr­ir út­hreins­un nikó­tíns. Heitt vatn með cayenn­ep­ip­ar, engi­fer og sítr­ónu hef­ur líka góð áhrif.

Sam­an­tekt

* Búðu þig und­ir að hætta með því að mynda nikó­tín­laus svæði sem fyrst.

* Veldu þér H-dag. Þann dag ætl­ar þú að hætta.

* Ef þér finnst þú ekki vera til­bú­inn þegar dag­ur­inn  renn­ur upp skaltu bara hætta við fyrsta tæki­færi

   þegar þú finn­ur að þú ert til­bú­inn.

* Náðu í „hjálp­ar­tæki“ til að hafa í staðinn fyr­ir nikó­tínið eft­ir að þú hætt­ir að nota það.

* Hjá Heilsu­veru, s. 1700, vinna sér­fræðing­ar sem geta aðstoðað þig við að hætta að nota nikó­tín.

Höf­und­ur er doktor í lækna­vís­ind­um, dós­ent í sál­fræði við Há­skól­ann í Reykja­vík og sérfræðingur hjá Krabbameinsfélaginu þar sem hann þróaði og stýrði námskeiðum í reykbindindi á árunum 1984-90 

Greinin birtist upphaflega í Morgunblaðinu mánudaginn, 23. september 2024

Nýjar lagagreinar tóku gildi nýlega þar sem réttindi barna sem missa foreldri og ábirgð samfélagsins gagnvart þessum börnum, eru betur skilgreind. Í nýju lagagreinunum er heilsugæslan skilgreind sem lykilaðili í eftirfylgni barna sem missa foreldri. Læknir sem skrifar dánarvottorð einstaklings, sem er foreldri barns undir 18. ára, er samkvæmt lögunum skyldugur til að tilkynna þeirri heilsugæslu þar sem barnið er skráð, að foreldri barns á þjónustusvæði hennar hafi nýlega látist. Heilsugæslustöðin er þar með skyldug til að athuga hagi barnsins og veita þann stuðning sem þörf er á. 

Því miður eru þessi lög ekki að virka. Það sem vantar er að læknir sem skrifar út dánarvottorð hafi aðgang að upplýsingum um börn viðkomandi og hvar þau eru skráð. Þetta er mikilvægur þröskuldur sem þarf að komast yfir til þess að lögin nái markmiðum sínum. 

Einu sinni var sagt um Ómar Ragnarsson að hann væri margfaldur dollaramiljarðamæringur ef hann hefði haldið út sem landsfrægur snillingur í stærra samfélagi, jafn lengi og hann hefur gert hér heima.

Það held ég sé alveg rétt. 

Þrjú hjól undir bílnum.

Þó þau hafi reyndar alltaf verið fjögur.

Sæl að sinni. 

Fyrir nokkrum árum hafði Dr. Bragi Skúlason sjúkrahúsprestur og fjölskylduráðgjafi, persónulegt samband við alla ekkla á Íslandi á ákveðnum tímapunkti. Rúmlega 350 menn sem fæddir voru á árunum 1924-1969. Það var mikið afrek. Eiginlega einstakt.

Það kom margt athyglisvert út úr þessum viðtölum. Yfirgnæfandi meirihluti ekkla bjuggu einir og í flestum tilvikum höfðu þeir ekki gert neinar breytingar á heimilinu. Það var eins og konan væri ennþá nálæg.

Bragi vann síðar Masters-og Doktorsritgerð sem byggði að hluta til á þessu athyglisverða efni.

Karlmaður um fimmtugt hringdi einhverju sinni í mig eftir að hafa séð umfjöllun um rannsókn sem ég var ábirgur fyrir. Hann hringdi vegna þess að hann þurfti að ná í einhvern til að tala við um erfitt mál, hann hafði engan annan. Besti vinur hans hafði svipt sig lífi fyrr í sömu viku.

Það hafði komið eins og reiðarslag bæði fyrir hann og alla aðra. Þeir höfðu verið bestu vinir frá því í menntaskóla og hittust reglulega, síðast tveim dögum áður en vinurinn svipti sig lífi.

Nú sat hann einn eftir með svíðandi sektartilfinningu og höfuðið fullt af spurningum. Um hvað hafði þessi vinátta eiginlega snúist? Hafði hann kannski ekki hlustað, ekki heyrt, þegar vinur hans var að hrópa á hjálp? Hefði hann ekki getað gert eitthvað? Ég sat bara og þagði, svaraði beinum spurningum en sagði annars sem minnst. Leyfði honum að tala eins og hann hafði líklega aldrei áður gert, við mann sem hann þekkti ekki neitt.

Það var kannski einmitt þess vegna sem hann þorði.

Líkamleg og sálfélagsleg heilsa karlmanna, kynlífshegðun, frjósemi og tilfinningar eru samanfléttuð. Hegðun og tilfinningatjáning karla er um margt ólík hegðun kvenna. Þó fjöldi rannsókna hafi verið birtur á undanförnum áratugum á þessu sviði [1-17] vantar enn vettvang í heilbrigðiskerfinu þar sem tekið er á þessum málum á heildrænan hátt. [1]

Víða hafa vaxið fram sérstakar móttökur fyrir karlmenn, en þar snýst starfsemin oftar en ekki um afbrigðilega hegðun takmarkaðs hóps karlmanna. Karlmaðurinn er þar skilgreindur sem vandamál, einkum fyrir konur og börn. [18]

Það vantar móttökur þar sem vandamál karlmannanna sjálfra eru í brennidepli. Sértæk vandamál karla eru af mörgum toga.

Karlmenn lifa skemur en konur, eru áhættusæknari og margvíslegir sjúkdómar leggjast frekar á karlmenn. Karlmenn taka oftar eigið líf og eykst tíðni sjálfsvíga með hækkandi aldri. [19] Karlmenn glíma oft við ófrjósemi og hormónatengd vandamál. Margir karlmenn líða vegna risvandamála sem geta átt sér sálrænar, félagslegar og líkamlegar skýringar. [20,21] Risvandamál eru algengasta aukaverkun meðferðar við krabbameini í blöðruhálsi, sem er algengasta krabbamein karla. Lífsgæði karla með risvandamál eru verulega skert og skiptir þá litlu hver orsökin er. [20-27] Ég hef áður fjallað um fullnægingu:  fullnæging karla og sæðisvökvinn.

Einnig er tilfinningaleg einangrun mun algengari meðal karla en kvenna. [2,18]

Heimildir

1. Andrologi. Ed. Arver S, Damber JE, Ciwercman A. Studentlitteratur, Stokkhólmi 2017.
2. Helgason ÁR, Dickman PW, Adolfsson J, Steineck G. Emotional isolation: Prevalence and the effect on wellbeing among 50–80 year old prostate cancer patients. Scand J Urol Nephrol 2001; 35: 97-101.
3. Skúlason B, Hauksdóttir A, Ahcic K, Helgason ÁR. Death talk: Gender differences in talking about one’s own impending death. BMC Palliative Care 2014; 13: 8.
4. Doka KJ, Martin TL. Grieving Beyond Gender: Understanding the Ways Men and Women Mourn. Routledge, New York 2010.
5. Good GE, Brooks GR. Introduction. In The New Handbook of Psychotherapy and Counseling with Men: A Comprehensive Guide to Settings, Problems, and Treatment Approaches. Edited by Good GE, Brooks GR. San Fransisco 2005: 1-13.
6. Levant RF. The male code and parenting: a psychoeducational approach. In Men in Groups: Insights, Interventions, and Psychoeducational Work. Edited by Andronico MP. Am Psychol Ass, Washington DC 1996: 229241.
7. Richard DJ. The therapeutic status of the Mythopoetic approach: A psychological perspective. In Mythopoetic perspectives of men’s healing work: An anthology for therapists and others. Bergin & Garvey, Westport CT 2000 157-79.
8. O’Neal JM. Gender role conflict and strain in men’s lives: Implications for psychotherapists, psychologists and other human service providers. In Men in transition: Theory and therapy. Edited by Solomon K, Levy NB. Plenum, New York 1982: 5-44.
9. Nahon D, Lander NR. A clinic for men: challenging individual and social myths. J Mens Health Couns 1992;14: 405-16.
10. Baum M. The male way of mourning divorce: when, what, and how. Clin Soc Work J 2003; 31: 37-50.
11. Cavehill PA. Bereaved men: How therapists can help. Psychother Priv Pract 1997; 16: 1-15.
12. Robertson JM, Freeman R. Men and emotions: developing masculinecongruent views of affective expressiveness. J Coll Stud Dev 1995; 36: 606-7.
13. Heesacker M, Prichard S. In a different voice, revisited: men, women and emotion. J Ment Health Couns 1992; 14: 274-90.
14. Lander NR, Nahon D. An Integrity model perspective on working with occupational stress in men. J Men’s Health 2008; 5: 141-7.
15. Möller-Leimkühler AM. Barriers to help-seeking by men: a review of sociocultural and clinical literature with particular reference to depression. J Affect Disord 2002; 71: 1-9.
16. Corney RH. Sex differences in general practice attendance and help seeking for minor illness. J Psychosom Res 1990; 34: 525-34.
17. Verhaak PFM. Determinants of the help-seeking process: Goldberg and Huxley’s first level and first filter. Psychol Med 1995; 25: 95-104.
18. Nordic Conference on Men’s Health. Stockholm, 2008. Program and conference proceedings available online. nordicmenshealth.wordpress.com/
19. White A, et al. The State of Mens Health in Europe. European Union 2011.
20. Helgason ÁR. Prostate Cancer Treatment and Quality of Life - a Three Level Epidemiological Approach (PhD thesis) Stockholm: Karolinska Institute, University Press, Stokkhólmi 1997.
21. Helgason ÁR, Arver S, Adolfsson J, Dickman P, Granath F, Steineck G. “Potency” - validation of self-administered questionnaire information with an objective measure of night-time erections and test-retest reliability. Br J Urol 1997: 81: 135-41.
22. Helgason ÁR, Adolfsson J, Dickman P, Fredrikson M, Steineck G. Distress due to unwanted side-effects of prostate cancer treatment is related to impaired well-being (quality of life). Prost Cancer Prost Dis 1998: 1: 128-33.
23. Helgason ÁR, Adolfsson J, Steineck G. Disease specific quality of life in men with prostate cancer - A three level epidemiological approach. J Epidemiol Biostat 1997: 4: 213-8.
24. Helgason ÁR, Adolfsson J, Dickman P, Arver S , Fredrikson M, Steineck G. Factors associated with waning sexual function among elderly men and prostate cancer patients. J Urol 1997; 158: 155-9.
25. Helgason ÁR, Adolfsson J, Dickman P, Arver S, Fredrikson M, Göthberg M, Steineck G. Sexual desire, erection, orgasm and ejaculatory functions and their importance to elderly Swedish men: A population-based study. Age Ageing 1996; 25: 285-91.
26. Helgason ÁR, Adolfsson J, Dickman P, Fredrikson M, Arver S, Steineck G. Waning sexual function - the most important disease-specific distress for patients with prostate cancer. Br J Cancer 1996; 73: 1417-21.
27. Helgason ÁR, Fredrikson M, Adolfsson J, Steineck G. Decreased sexual capacity after external radiation therapy for prostate cancer impairs quality of life. Int J Radiat Oncol Biol Phys 1995; 32: 33-9.

Hjá körlum sem hafa farið í aðgerð þar sem blöðruhálskirtillinn er fjarlægður er enginn sæðisvökvi lengur til staðar, því framleiðsla sæðisvökva er eina hlutverk blöðruhálskirtilsins. Fullnægingin verður því þurr, en það dregur verulega úr nautninni. Þurr fullnæging hefur svipuð neikvæð áhrif á lífsgæði karla og þverrandi limstífni.

Kynlífsathafnir

Þegar valið er af handahófi segjast átta af tíu körlum á aldrinum 60-69 ára fá kynferðislega fullnægingu einu sinni í mánuði (meðaltal) og hafa af því nokkra ánægju.

Kynlífsathafnir dragast saman þegar aldurinn færist yfir. Á aldursbilinu 70-80 ára hafa aðeins þrír af tíu samfarir einu sinni í mánuði. Fleiri stunda sjálfsfróun.   

Stífnin

Meirihluti þeirra sem láta fjarlægja blöðruhálskirtilinn verða fyrir því að limurinn stífnar ekki sem skyldi, ef þá nokkuð. Þegar ristruflanir eru það miklar að ekki er lengur hægt að hafa samfarir án hjálpartækja, hefur það mikil áhrif á lífsgæði þeirra sem í því lenda. 

Hér til hægri er mynd af tölvu sem metur tíðni og styrkleika limstífni í svefni. Stuðst er við þesskonar mælingar til að meta hvort skert limstífni sé af líffræðilegum toga.

Margvísleg bjargráð eru þó til staðar eins og lyf og pumpur, en einnig er hægt að framkvæma aðgerðir þar sem íhlutir (protesur) eru settir inní tippið. Best er að ráðfæra sig við þvagfæraskurðlækni varðandi þessi mál. 

Kynlíf skiptir máli fyrir suma eldri karla, en alls ekki alla. 

Áhugavekjandi samtal (Motivational Interviewing) er samtalsaðferð sem upphaflega var þróuð til að hjálpa fólki með fíknivanda til að átta sig á og virkja eigin vilja til breytinga. Seinni tíma rannsóknir hafa sýnt að aðferðin hentar vel á mörgum öðrum sviðum, m.a. til að auðvelda sjúklingum í líknarmeðferð að ræða um dauðann við heilbrigðisstarfsfólk, sem er oft forsenda þess að geta undirbúið aðstandendur undir dauða sjúklings. Virðing fyrir mörkum fólks er grundvallaratriði í slíku samtali.

Siðfræðin

Undanfarin ár hefur athyglin beinst að siðfræðilegum álitaefnum varðandi samtöl í vinnu með sjúklinga í líknar- og lífslokameðferð, þar sem markmiðið er að fá leyfi sjúklings til að upplýsa aðstandendur um yfirvofandi dauða viðkomandi. Forsenda fyrir því að eiga opið samtal um yfirvofandi dauða sjúklings er að taka tillit til eftirfarandi aðstæðna: Hafi aðstandendur of skamman tíma til að aðlagast og meðtaka þá staðreynd að að ástvinur þeirra sé að deyja, hefur það oft í för með sér langtímavanlíðan eins og þunglyndi og kvíða. Treg tjáskipti milli heilbrigðisstarfsfólks og sjúklings varðandi yfirvofandi dauða sjúklings tengjast skömmum aðlögunartíma aðstandenda, vegna þess að heilbrigðisstarfsfólk þarf leyfi sjúklings til að upplýsa aðstandendur, nema sjúklingur sé ófær um að tjá sig.

Íhlutun

Raunprófaðar og siðfræðilega réttlætanlegar aðferðir til að opna umræðu milli heilbrigðisstarfsfólks og sjúklings varðandi yfirvofandi dauða, eru aftur á móti líklegar til að auka líkur á því að sjúklingur opni augun fyrir þeim veruleika sem hann stendur frammi fyrir, opni fyrir þessa umræðu við ástvini sína og veiti heilbrigðisstarfsfólki leyfi til að undirbúa ástvini sína tímanlega. Íhlutun sem miðar að því að auðvelda samtal um dauðann í líknarmeðferð, byggð á aðferðum áhugavekjandi samtals, hefur gefið góða raun, sérstaklega fyrir karlmenn, en gagnast bæði körlum og konum. Aftur á móti er alltaf hætta á að meðferðaraðili gangi yfir mörk sjúklings og leiði sjúkling inn í umræðu sem hann vill í raun ekki taka þátt í, því þarf að fara varlega.

Niðurstöður

Niðurstöður siðfræðirýninnar voru þó að það sé þrátt fyrir allt réttlætanlegt að nota markvissa samtalstækni, þar sem markmiðið er að opna fyrir umræður um yfirvofandi dauða, í stað ómarkvissrar. Þó er það að því gefnu að aldrei sé farið lengra en sjúklingurinn sjálfur vill. Þó meginþorri rannsókna á sviðinu séu tengdar krabbameinsmeðferð, er engin ástæða til að ætla annað en niðurstöðurnar eigi líka við um aðra sjúkdóma.  Færni í að ræða um viðkvæm tilfinningaleg mál eins og dauðann, krefst mikillar þjálfunar og því ekki á færi nema þeirra sem hafa þjálfun, handleiðslu og viðamikla klíníska reynslu. Það er því mikilvægt að fræðsla og handleiðsla fyrir fagfólk sé aðgengileg hvar sem er á landinu. Þar getur Krabbameinsfélagið aðstoðað.

 ---------------------------------------------------------

HEIMILDASKRÁ 

Black, I. og Helgason, A. R. (2018). Using motivational interviewing to facilitate death talk in end-of-life care: An ethical analysis. BMC Palliat Care, 17(1), 51.

Forsberg, L., Kallmen, H., Hermansson, U., Berman, A.H. og Helgason, A.R. (2007). Coding counsellor behaviour in motivational interviewing sessions: Inter-rater reliability for the Swedish Motivational Interviewing Treatment Integrity Code (MITI). Cogn Behav Ther, 36(3), 162–169.

Forsberg, L., Forsberg. L. G., Lindqvist, H. og Helgason, A. R. (2010). Clinician acquisition and retention of motivational interviewing skills: A two-and-a-half-year exploratory study. Subst Abuse Treat Prev Policy, 13(5), bls. 8.

Hauksdottir, A., Steineck, G., Furst, C. J. og Valdimarsdottir, U. (2010). Long-term harm of low preparedness for a wife’s death from cancer – a population-based study of widowers 4–5 years after the loss. Am J Epidemio, 172(4), 389–396.

Hauksdottir, A., Valdimarsdottir, U., Furst, C. J., Onelov, E. og Steineck, G. (2010). Health care-related predictors of husbands’ preparedness for the death of a wife to cancer – a population-based follow-up. Ann Oncol, 21(2), 354–361.

Miller, W. R. og Rollnick, S. (2013). Motivational interviewing: Helping people change (3. útgáfa). New York: Guilford Press.

Pollak, K. I., Childers, J. W. og Arnold, R. M. (2011). Applying motivational interviewing techniques to palliative care communication. J Palliat Med, 14(5), 587–592.

Skulason, B., Hauksdottir, A., Ahcic, K. og Helgason, A. R. (2014). Death talk: Gender differences in talking about one’s own impending death. BMC Palliat Care, 13(1), 8.

Valdimarsdottir, U., Helgason, A. R., Furst, C.-J., Adolfsson, J. og Steineck, G. (2004). Awareness of husband’s impending death from cancer and long-term anxiety in widowhood: A nationwide follow-up. Palliat Med, 18(5), 432–443.

Fyrst birt í Morgunblaðinu